Orde van dienst
Een kerkdienst verloopt volgens een vaste orde, de liturgie. In deze serie komen de verschillende elementen aan bod. Prof. dr. Marcel Barnard, hoogleraar Praktische Theologie/Liturgiewetenschap aan de PThU en aan de Universiteit van Stellenbosch, Zuid-Afrika, licht ze toe. Drie gemeenten vertellen over hun praktijk.
‘Toon mij je kerkgebouw en ik zal je zeggen hoe je liturgie eruitziet’, roept prof. dr. Marcel Barnard, hoogleraar Praktische Theologie/Liturgiewetenschap regelmatig. “De ruimte en de liturgie die er gevierd wordt, weerspiegelen elkaar. (...) Vieren kan overal, maar toch zie je maar zelden een kerk als ‘zomaar een dak boven wat hoofden’. Over de kerkruimte is nagedacht.”
‘Toon mij je kerkgebouw en ik zal je zeggen hoe je liturgie eruitziet’, roep ik wel eens. Staat de kerk vol met banken of stoelen, gericht op de preekstoel? Of is er een lege ruimte, het koor van de kerk bijvoorbeeld, rond de avondmaalstafel te zien? Of staan er een paar rijen stoelen tegenover elkaar, met een breed pad in het midden, aan de ingang een doopvont, aan de andere zijde een lezenaar en in het midden een tafel? Is er een hoek of belendende zaal met kindermeubilair? Staat er een paaskaars, branden er tafelkaarsen, hangen er antependia (kansel- of altaarkleden) in de kleuren van het gedachtenisjaar? Staan er instrumenten van de band op het podium?
De ruimte en de liturgie die er gevierd wordt, weerspiegelen elkaar. Waar de preek en het horen van het Woord centraal staan, zal de kansel het midden vormen. Waar wekelijks of geregeld de maaltijd wordt gevierd en de eredienst dus twee brandpunten heeft - Woord en Sacrament - zullen er twee centra zijn, kansel/lezenaar en tafel. Verstaat de gemeente zich vooral als tafelgemeenschap, dan zal zij zich rond de tafel scharen.
Het is eigenlijk net als thuis. De inrichting bepaalt hoe je leeft. Woon je tussen de boekenkasten of hangt er een levensgrote screen in de woonkamer? Staat de eettafel in het midden of vult de hangbank het grootste deel van de ruimte?
Vieren kan overal, maar toch zie je maar zelden een kerk als ‘zomaar een dak boven wat hoofden’. Over de kerkruimte is nagedacht. En bij binnenkomst word je al in een bepaalde modus gezet. Loop een grote kathedraal binnen en je weet: hier ontmoeten de mensen al eeuwen de Eeuwige. Loop een ‘bungalowkerk’ uit de jaren 60 binnen, en je voelt in je lijf: hier speelt de ontmoeting van de gemeenteleden een belangrijke rol, hier woont God tussen de mensen.
Dienstboek I. Schrift, Maaltijd, Gebed, 937-944
Van links naar rechts: ds. Willem Jan de Hek, ds. Hetty Brederoo en ds. Annelies Moolenaar
'Je voelt meteen een zekere ontspanning'
Kan een afgebakende ruimte toch de ervaring van bevrijding geven? Er zijn kerken die doen denken aan een dichtgetimmerde bunker. Maar het kan ook anders. Je komt de ruimte van een kerkgebouw binnen en je voelt meteen een zekere ontspanning over je heen vallen. Het zit soms in kleine dingen: de lichtinval, de manier waarop het dak zich welft, de opstelling van het meubilair, een vriendelijke plek van ontmoeting bij de entree. Het kan gebeuren in een klassiek gebouw, in een modern interieur en zelfs in een theater of sporthal. Het begrip ‘ruimte’ associeer ik met vrijheid en bevrijding, niet met begrenzing. Volgens sommigen is dat de taak van alle architectuur: het scheppen van een niet-onderdrukkende omgeving. Die opvatting sluit in elk geval naadloos aan bij de theologie. Ook bij de overtuiging dat het evangelie als Woord van God de mens bevrijdt. Mooi als de vormgeving van een kerkgebouw de daad bij het woord voegt. En je bij binnenkomst al aanvoelt: hier zou ik weleens in de ruimte van Christus kunnen worden gezet.
ds. Willem Jan de Hek, protestantse wijkgemeente Jacobikerk Utrecht
'Waar nog de wolk gebeden hangt …'
Aan de buitenkant is de Lutherse kerk in Utrecht niet direct herkenbaar als kerk. Wanneer alle deuren openstaan, kun je vanaf de straat de kerkzaal inkijken. Je ziet dan in één oogopslag waar het gebouw voor dient en dat het een bijzondere kerk is. Hoewel protestantse kerken vaak sober ingericht zijn, is in deze kerk veel te zien. Een rijk versierde klok, het orgel met engelen, een zwaan met een bijzondere muurschildering erachter, een bijzonder wapenbord en een Lutherroos in een gebrandschilderd raam. Allemaal sporen van de lange geschiedenis van het kerkgebouw en de gemeente. Op deze manier wordt voor mij zichtbaar wat in een lied gezongen wordt: ‘Waar nog de wolk gebeden hangt van wie zijn voorgegaan.’ Toch gaat er veel rust uit van het kerkgebouw. De stilte op deze plek midden in de stad nodigt uit tot innerlijke verstilling en gebed, om zo zelf ook gebeden aan die wolk van vele eeuwen toe te voegen.
ds. Hetty Brederoo, Lutherse Gemeente Utrecht
'De weerbarstige ruimte bevordert het inhoudelijk gesprek'
Stel je voor: een vers samengevoegde protestantse gemeente, van drie naar één gegaan, de historische dorpskerk als gekozen locatie. De eerste keer daar gezamenlijk de Maaltijd van de Heer vieren, het liturgisch centrum gevuld met tafels en stoelen. Wie wilde zitten kon zitten, wie gewend was te staan kon een kring vormen. Het was een welwillende poging om als ‘samengesteld gezin’ in één keer met elkaar aan tafel te kunnen gaan. Maar het werd als te vol en rommelig ervaren. Daarom is besloten tot een ‘lopend’ avondmaal. Vanwege de vaste kerkbanken met deurtjes erin gemakkelijker gezegd dan gedaan. In het liturgisch centrum, waar de looproutes samenkomen, blijkt ruimtegebrek om rustig brood en wijn te ontvangen. De inrichting van het oude kerkgebouw blijkt sterk te bepalen hoe avondmaal gevierd wordt. Maar als alle vergunningen rond zijn, mag er verbouwd gaan worden. Dan kan de ruimte gevoegd worden naar onze liturgische wensen. Die zijn nog steeds divers. Er wordt veel gesproken over wat de Maaltijd betekent en hoe iedereen dat persoonlijk beleeft. De weerbarstige ruimte van een geërfde architectuur bevordert beslist het inhoudelijk gesprek in de nieuwe gemeente!
Ik houd de woorden van Jezus in mijn achterhoofd, dat Hij ernaar uitzag met al zijn leerlingen samen de Maaltijd te vieren in zijn Koninkrijk. Tot dan zullen we zelf ons uiterste best moeten doen om dat visioen in het heden vorm te geven, met de gegeven ruimte.
ds. Annelies Moolenaar, Protestantse Gemeente Lisse
Lees meer in de serie 'Orde van dienst':
