Theologisch profiel
In deze serie wordt een kort, maar krachtig beeld geschetst van theologen uit heden en verleden. Aan de hand van vier vaste vragen leert de lezer snel zijn of haar gedachtegoed kennen.
Wie zich opsluit in zijn eigen overtuiging, sluit de ander uit. Wie zich openstelt, maakt ruimte om voor elkaar van betekenis te zijn. Voor de Kroatische theoloog Miroslav Volf was de Balkanoorlog aanleiding om een boek te schrijven over verzoening. De levenshouding die hiervoor nodig is, is ook de basis om met elkaar te kunnen samenwerken.
Leren leven in de marge
Miroslav Volf wordt in 1956 geboren in Osijek, Kroatië, op dat moment onderdeel van de Socialistische Federale Republiek Joegoslavië. Op zijn 5e verhuist hij met zijn ouders naar Novi Sad in Servië, een van de andere deelstaten in het toenmalige Joegoslavië. Zijn vader is er predikant van een kleine pinkstergemeente. Het betekent voor Volf leren leven in de marge: religieus, in een land waar rooms-katholieken en Servisch-orthodoxen een meerderheid vormen en protestanten een kleine minderheid zijn. Maar ook een politieke marge, omdat predikanten in een land met een marxistische ideologie met argusogen worden bekeken. Een context dus waarin geloven geen vrijblijvende bezigheid is, maar waarin het aankomt op een overtuigd en doorleefd geloof. Juist in die marge ontstaat Volfs zoektocht om het geloof te doordenken en er woorden aan te geven. Waar het daarbij echt om gaat heeft hij dan al meegekregen van zijn ouders. Zij leven hem voor dat de basis van geloven eerst en vooral te vinden is in een God die liefde is. Het zijn deze twee ervaringen die het denken van Volf zullen kleuren: een theologie vanuit de marge en juist van daaruit woorden spreken die verbinden en helen. En een theologie die diep geworteld en doorleefd is in God zelf, die in Christus het leven in de marge opzocht.
Waar kennen we Miroslav Volf van?
Bekend werd Volf met zijn boek Exclusion and Embrace (1996). Het verscheen kort na de Balkanoorlog tussen onder meer Bosnië, Kroatië en Servië, die ertoe leidde dat de voormalige republiek Joegoslavië uiteenviel in meerdere staten. In dit boek gaat Volf in op de oorzaak van de gruwelijke conflicten die de jaren ervoor in zijn geboorteland plaatsvonden. Is het mogelijk, vraagt hij zich af, om een vorm te vinden waarin verzoening plaats kan vinden in een context waarin mensen zich hebben verschanst in hun positie en waar het zijn van dader of slachtoffer vaak moeilijk te onderscheiden is? De makkelijke is de weg van de uitsluiting (exclusion). Met als gevolg dat mensen zich opsluiten in hun eigen gelijk van religie, geschiedenis en cultuur en nooit de ander weer zullen vinden. Hoe kan uitsluiting plaatsmaken voor een open houding waarin je die ander met mededogen en vooral liefde tegemoet treedt en ‘omhelst’ (embrace)? Het is een boek waarmee Volf wereldwijd erkenning krijgt. Het wordt zelfs uitgeroepen tot een van de 100 meest invloedrijke theologische titels van de 20e eeuw. Maar belangrijker dan dat is de onderliggende boodschap die Volf met het boek meegeeft: wie zich opsluit in zijn eigen overtuigingen sluit tegelijk de ander uit. Wie in staat is de ander, in de context van Joegoslavië vaak ook een dader, genereus tegemoet te treden, zet een deur open voor verzoening, hoe ingewikkeld dat soms ook kan zijn. Een verzoening die wat Volf betreft ten diepste geworteld is in het wezen van God zelf.
Wat kunnen we in de plaatselijke gemeente in Nederland met zijn gedachtegoed?
De situatie van de kerk in Nederland is natuurlijk een heel andere dan de context waarin Miroslav Volf met zijn familie opgroeide. Toch zijn de ontdekkingen die Volf heeft meegenomen in zijn theologie ook voor de kerk in Nederland zeer relevant. Als je samenwerkt als kerken ben je daarin altijd als individu betrokken. Of het nu onderlinge samenwerking in je eigen gemeente betreft, of samenwerken tussen gemeenten of met partners in de wijk: het gebeurt door mensen, individuen die zelf kiezen hoe ze zich in een (poging tot) samenwerking opstellen. En dat is waar het denken van Volf van betekenis kan zijn. Ten diepste, stelt Volf, begint het namelijk bij het individu, bij onszelf. Wie in staat is het gebrek, de zonde, in zichzelf te erkennen en daar de verandering zoekt, die zal in staat zijn zich op een liefdevolle manier tot de ander te verhouden. Het begint, in de woorden van Volf, met de vraag ‘wie we zelf moeten zijn om in harmonie met de ander te leven’. Dat kan betekenen dat we iets van onszelf moeten inleveren, ons kleiner moeten maken dan we misschien willen. Misschien ook wel kleiner dan we zouden willen ten opzichte van de ander met wie we samenwerken.
Wanneer Volf spreekt over het ‘omhelzen’ van de ander, verwijst hij naar de bekende gelijkenis uit Lucas 15. De vader wordt in dit verhaal opeens de vader van ‘een verloren zoon’, een zoon met krassen in zijn leven. Het is niet langer een perfect plaatje. Maar in plaats van afstand te nemen en zich onbewogen te laten, verbindt de vader zich vol overgave opnieuw aan zijn zoon. Een nieuw begin voor beiden, dat zonder deze stap niet mogelijk was geweest.
En dat is waar samenwerken op het meest wezenlijke niveau begint. Meer dan een methode of werkwijze die ons technisch helpt ons tot elkaar te verhouden, is samenwerken allereerst een vraag aan onszelf. Wat mag het mij kosten, waar kan en wil ik veranderen om tot een daadwerkelijke ontmoeting met die ander te komen?
Miroslav Volf is vaak omschreven als een theologische bruggenbouwer, een verbinder pur sang. Wat hij meegeeft zijn diepgewortelde levenslessen die ons als mens en als gemeenschap helpen dichter bij onszelf en bij elkaar te komen.
Maak kennis met Miroslav Volf
Van de hand van Miroslav Volf verschenen diverse boeken, waarvan er twee in het Nederlands vertaald zijn. Drie bekende titels zijn:
- Exclusion and Embrace: A Theological Exploration of Identity, Otherness, and Reconciliation
Het boek waarmee Volf grote bekendheid verwierf en waarin hij ingaat op de vraag naar verzoening tussen mensen en welke stap je daarin als individu kunt zetten.
- Onbelast - Geven en vergeven in een genadeloze cultuur
Geven en vergeven helpen ons om als mens tot ons recht te komen. Maar hoe doe je dat in een wereld waarin dat soms weinig zin lijkt te hebben? In dit boek schetst Volf hoe geven en vergeven helpen om geloven tot een manier van leven te maken.
- Allah - Het antwoord van een christen
Een prikkelend boek waarin Volf de stelling neerlegt dat christenen en moslims dezelfde God aanbidden en dat dat de verbinding kan zijn om samen het goede leven te zoeken in en voor de samenleving.
- Een globale kennismaking met het denken van Miroslav Volf is te vinden in het boek Oefenplaatsen, tegendraadse theologen over kerk en ethiek van Herman Paul en Bart Wallet, uitgeverij Boekencentrum.
- Beluister de aflevering van de 'Ongelooflijke podcast', waarin David Boogerd en theoloog Stefan Paas met professor Mirosolav Volf spreken over oorlog, religie en vergeving.
Kijk voor meer profielen van theologen op >> protestantsekerk.nl/theologen
Boekentip: Exclusion and embrace, Theological Exploration of Identity, Otherness and Reconciliation
