Kerk & Israël

Kort gezegd: het was tijd, het had al veel eerder moeten gebeuren. 

Eindelijk ligt hier een ‘Verklaring over erkenning van schuld en onze verantwoordelijkheid voor de toekomst’, gericht aan de Joodse gemeenschap in Nederland.

Niet eerder heeft de Protestantse Kerk (of een van haar voorlopers) zo volmondig schuld beleden, en de pijn en het verdriet erkend die de Shoah teweeg heeft gebracht bij de Joodse gemeenschap tot op de huidige dag. 

Wat al lang had moeten gebeuren, vindt nu plaats in het jaar waarin 75 jaar bevrijding wordt herdacht, 75 jaar na een periode van onvoorstelbare onderdrukking en vernietiging van levende Joodse gemeenschappen.

Een bevrijding die voor vele Joodse landgenoten een bittere nasmaak heeft gekregen door de zeer tekortschietende opvang van hen die na 1945 terugkeerden (problemen bij de terugkeer van oorlogspleegkinderen naar de Joodse gemeenschap en bij de restitutie van bezit).

Al vele jaren is, met golfbewegingen, door velen aan de kerk gevraagd schuld te belijden. De urgentie is al zo lang gevoeld. Er is geen excuus voor deze te late erkenning van schuld en verantwoordelijkheid. Juist in dit jaar van 75 jaar bevrijding is het belangrijk om een boodschap te sturen aan de Joodse gemeenschap over erkenning van schuld en over onze verantwoordelijkheid voor de toekomst.

De excuses die premier Rutte tijdens de Nationale Holocaust Herdenking op 26 januari 2020, namens de regering uitsprak voor het handelen van de overheid in de oorlogsjaren vormden mede de aanleiding tot een verdere bezinning binnen de Protestantse Kerk, maar was zeker niet de enige aanleiding.

Breed werd het besef gedeeld dat het nu de tijd was voor schuldbelijden. Tijdens de voorbereiding tot deze Verklaring is er nauw contact geweest met vertegenwoordigers van de Joodse gemeenschap, in het bijzonder het Centraal Joods Overleg.

Je kunt het christelijk geloof niet verstaan zonder de Joodse wortels. Wat dit precies betekent is een voortdurende zoektocht en blijft in ontwikkeling. In ieder geval komen het christelijk geloof en de christelijke kerk niet uit de lucht vallen. Jezus is een Jood, Paulus heeft zijn Joodse achtergrond nooit verloochend. Als hij zijn brieven schrijft, gebruikt hij zinswendingen en gedachtepatronen uit de joodse leefwereld van die tijd. De eerste leerlingen waren Joden uit Galilea, het Nieuwe Testament is doordesemd met joods gedachtegoed en staat vol verwijzingen naar het Oude Testament. De evangelisten zijn niet te begrijpen zonder de joodse context. De Bijbel zelf is een joods boek.

De Bijbel, een joods boek. 

Dat de Bijbel een joods boek is, is meer dan een interessant weetje. Het heeft ook nu iets belangrijks te zeggen. Er komen thema’s en benaderingen in de Bijbel naar voren die actueel zijn.

• Het belang van ieder individu (en diens rechten). Lees Numeri of de roeping van de leerlingen: Ieder mens telt.
• Het belang van gemeenschap (met oog voor de kwetsbaren). Lees Deuteronomium of Handelingen: Je bent deel van het geheel.
• Het op elkaar betrekken van liturgie en sociaal-economische verhoudingen. Lees Jesaja of Jeremia of de parabels van Jezus: Geen offers, maar recht!
• Aandacht voor het concrete. Lees Genesis of Paulus’ brieven aan concrete gemeenten en personen: Het universele wordt zichtbaar in het concrete, het gaat over mensen.
• Ruimte voor scepsis. Lees Prediker: De Bijbel is eerder een boek van vragen dan van antwoorden.
• Ruimte voor erotiek en aandacht voor lijfelijkheid. Lees Hooglied: Het lichamelijke wordt niet ontkend maar gevierd.
• Eenheid in diversiteit. Lees de Bijbel: een bibliotheek aan boeken met verhalen en geboden, poëzie en proza, opsommingen en parabels, profetische vergezichten en intieme ontboezemingen.

Joods-christelijk gesprek

Uit het hedendaagse joods-christelijk gesprek kunnen we leren: er is niet één maar er zijn tal van interpretaties van bijbelteksten, en dat roept op tot gesprek waarbij je elkaar kunt uitdagen en waarbij je samen op zoek bent naar Gods wil. De wegen tussen Joden en christenen zijn in een verwarrend en ingewikkeld proces gedurende eeuwen uit elkaar gegaan, maar zowel de christelijke tradities als de verschillende schakeringen van het rabbijnse jodendom gaan beiden terug op de Joodse leefwereld van de eerste eeuw. Waar we vandaan komen kunnen we niet verloochenen en heeft iets te zeggen voor leven en geloven vandaag.

De Protestantse Kerk biedt ieder jaar een handreiking aan om mensen in de kerk bij de Joodse wortels van hun geloof te brengen en mede daardoor het begrip voor en gesprek met joden te bevorderen. Toch kan de naam Israëlzondag tal van misverstanden oproepen. Als volgt:

Op Israëlzondag steun je de staat Israël.

Daar gaat het helemaal niet om bij de Israëlzondag. Het gaat om het verkennen van de joodse wortels van het christelijk geloof. Natuurlijk, de Protestantse Kerk erkent ondubbelzinnig het bestaansrecht van de Israël. En ook erkent zij dat de staat voor veel Joden onderdeel is van hun identiteit en van grote betekenis. Maar dat is wat anders dan kritiekloos de politiek van de staat Israël omarmen of steun verlenen aan de regering Netanyahu.

Op Israëlzondag zeg je dat Israël het beloofde land is.

Wie wil de staat Israël een religieuze betekenis toekennen? Niet de Protestantse Kerk. Dat Israël gewoon als iedere andere staat beoordeeld moet worden naar maatstaven van internationaal recht, staat al meer dan tien jaar lang in een beleidsnota. Het bestaansrecht staat echter niet ter discussie.

Op Israëlzondag moet je vooral heel joods doen.

Nee, natuurlijk niet. Daar zit niemand op te wachten en joden in de laatste plaats. Wie wil er een verjoodsing van het christendom? Niet de Protestantse Kerk. Die wil: geen zending onder Joden, maar gesprek.

Op Israëlzondag gaat het om Israëltheologie.

Of je nu zo nodig Israëltheologie nodig hebt, is nog maar zeer de vraag. Je ontkomt echter niet aan theologische reflectie op de betekenis van het volk Israël.  Zonder de Joodse wortels van het christelijk geloof verliest de Kerk haar identiteit. Ja, Jezus Christus is universeel, maar hij komt niet uit de lucht vallen. Bij Paulus zie je in zijn brieven een grote worsteling over de blijvende betekenis van de Tora en het volk Israël.

De Israëlzondag gaat eraan voorbij dat we met alle mensen verbonden zijn.

Natuurlijk niet. We vormen als mensen één grote familie. De ene familie is echter de andere niet. Met het jodendom heeft het christendom een bijzondere familieverwantschap. We komen uit dezelfde moederschoot. Joden en christenen horen niet bij de koude kant, al was de relatie wel vaak verkillend. Er is een andere relatie met Joden dan met boeddhisten.