Het heeft wat voeten in de aarde om het gesprek te beginnen. Vanwege de corona-situatie op dat moment ontmoeten Paul en Rob Visser Mpho Tutu alleen online, maar op het afgesproken tijdstip werkt niet alles meteen. Hier rommelt het geluid, daar ontbreekt het beeld. Als iedereen eindelijk op de juiste manier verbonden is, klinkt meteen de eerste vraag. Tutu parkeert die vriendelijk maar resoluut: “Kunnen we éérst beginnen met gebed?”
En zo vouwen de drie de handen. Ze houdt het kort en is dan ineens heel praktisch: “Ondertussen zit ik te naaien. Ik vind het fijn om iets te doen te hebben.” Pas aan het einde van het gesprek laat ze zien wat ze heeft gemaakt: een mondmasker met Afrikaanse wax-print.
Spanning
Mpho Tutu, afkomstig uit Zuid-Afrika, woont sinds 2015 in Nederland. De dochter van de wereldwijd bekende bisschop Desmond Tutu is anglicaans priester, schrijver en spreker, vooral over thema’s als vergeving, gelijkheid en zingeving.
Tussen 1948 en 1990 was apartheid, het systeem van rassendiscriminatie, het officiële beleid in Zuid-Afrika. Tutu is dan ook wel wat gewend als het gaat om spanning in het dagelijks leven. “Verbaast het je hoe we hier in het Westen in paniek raakten?” vraagt Paul Visser zich af. “We zijn niet gewend om de controle kwijt te raken.”
“We waren de illusie van controle kwijt”, reageert ze. “De realiteit is dat we allemaal, waar ook ter wereld, leven met angst en onzekerheid. Er zijn natuurlijk verschillen: in Zuid-Afrika werden bewoners van sloppenwijken door de lockdown geconfronteerd met honger, in Nederland bood de overheid een sociaal vangnet. Maar in het Westen zijn we gewend geraakt om de onzekerheid van het bestaan te verbergen. Nu bleek: we kunnen niet alles controleren.”
Maar dat maakt je als mens nog niet machteloos. “Je kunt je afvragen: op welke gebieden heb ik wél invloed? Wat kan ik doen om ervoor te zorgen dat het leven behoorlijk is – niet alleen voor mij en de mensen om mij heen, maar voor álle mensen?”
Leraar
Ze hoopt dat de coronacrisis aanzet tot nadenken. “Er is paniek over de economie, maar de crisis confronteert ons met belangrijke vragen. Welke dingen hebben we écht nodig? Hoe komt het dat er in ons economische systeem mensen uitgebuit worden?”
Datzelfde geldt voor het klimaat. “Al jaren krijgen we te horen: we kunnen de CO2-uitstoot niet zomaar drastisch verminderen. Maar door dit virus blijkt het ineens wél te kunnen. Natuurlijk is het niet ideaal om voortdurend mensen online te spreken, maar het laat wel zien dat er meer mogelijk is dan we dachten. We moeten het alleen wíllen.”
“Kunnen we zeggen dat corona ons ook een nieuwe kans biedt?” vraagt Rob Visser zich af. Mpho Tutu reageert: “We zijn geneigd het virus te zien als een vijand, maar laten we het zien als een leraar.” Paul Visser preekte onlangs over Jesaja 1, waarin het gaat over een crisis: “Mensen kregen niet het advies om naar de tempel te gaan, maar om recht te doen en naar de armen te gaan. Het gaat er in een crisis niet alleen om of wij zélf voldoende medicijnen hebben, maar ook of wij oog hebben voor de mensen in nood.”
Tutu moet denken aan het jubeljaar, dat volgens Leviticus 25 eens in de vijftig jaar zou moeten plaatsvinden. “In zo’n jubeljaar mag het land niet worden bewerkt en worden schulden kwijtgescholden. Het is bedoeld om de aarde te laten herstellen, om de samenleving te laten helen. Door het coronavirus leek het ineens op een jubeljaar. Mensen wilden naar hun werk maar ze mochten niet, of er was geen werk. Het aantal vluchten verminderde drastisch, evenals het autoverkeer.” Als we deze crisis aangrijpen als een kans op herstel – ze formuleert het voorzichtig – “zit er óók een zegen in voor de mensheid”.
Betere keuze
In onzekere tijden klinkt soms snel de roep om te vertrouwen op God. Maar dat ontslaat niemand van zijn eigen verantwoordelijkheid, is de overtuiging van Tutu. Ze haalt een uitspraak aan van kerkvader Augustinus: “Bid alsof alles van God afhangt. Werk alsof alles van jou afhangt.”
Vertrouwen betekent geloven dat God zijn weg mét ons gaat, daar is Rob Visser van overtuigd. “Mensen vragen vaak: waar is God? Maar ik denk niet dat God ons redt van rampspoed. Hij lijdt met ons mee, en dat is onze troost.”
Wat er ook misgaat in de wereld of in ons eigen leven, “God geeft de mens altijd een keuze”, benadrukt Mpho Tutu. “Hij wist de consequenties van onze daden niet uit. Wíj hebben honger toegelaten, waardoor mensen wilde dieren gingen eten en gezinnen voor hongerlonen werken. Het coronavirus, vervuilde lucht, plastic in de oceaan, vluchtelingenstromen, hongersnood, oorlog – het zijn allemaal gevolgen van keuzes die wij zelf maken. God draait niets terug, maar Hij geeft elke keer de keuze: kijk, dit is het moment waarop Ik wil dat je verandert, dat je een betere keuze maakt. En Hij zal dat weer doen, en weer, en weer, en weer. Kunnen we in de huidige situatie nog omdraaien en een andere kant uit gaan? Het antwoord is: ja, dat kunnen we nog steeds.”
'Kunnen we nog omdraaien? Het antwoord is: ja, dat kan nog steeds'
Verbondenheid
Het gesprek gaat ook kort over de politieke keuzes van Trump en de strijd die Nelson Mandela voerde tegen apartheid. Maar over welk onderwerp Mpho Tutu ook praat, haar visie past bij de Afrikaanse filosofie van Ubuntu (letterlijk: ‘menselijkheid’). Die houdt, heel kort gezegd, in dat een mens pas mens wordt door andere mensen – en dus niet, zoals in de gangbare westerse opvatting, een vrij, autonoom individu is. Onderlinge verbondenheid vormt de basis van wie we zijn als mens. En dat kan alleen maar leiden tot vriendelijkheid, zorg, delen, een leven in harmonie met de natuur en de medemens.
Dit gedachtegoed heeft ook invloed op hoe ze denkt over vergeving en verzoening. Over dit thema gaat het Boek van vergeving, dat ze samen met haar vader schreef. Hij speelde na de afschaffing van de apartheid een cruciale rol bij de verzoening in het land.
Dit thema doet Rob Visser denken aan 2009, toen er in Apeldoorn tijdens Koninginnedag een aanslag plaatsvond. Zeven mensen lieten het leven, en de dader zelf ook. Als predikant liet hij in zijn kerk acht kaarsen branden, ook een voor de dader. Veel mensen waren daar boos over.
Mpho Tutu vindt het “een mooie keuze”, want vergeving is “het handelsmerk van de kerk. Dat is deels waarvoor we op aarde zijn.” Maar ze begrijpt de boosheid ook. “Mensen met verdriet weten misschien wel dat ze geacht worden om te vergeven, maar ze zullen denken: ik kán het niet. De uitdaging is om te laten zien hoe je daar kunt komen: van dat punt van diep verdriet, ongelooflijke woede, immense pijn, naar een plek waar vergeving en verzoening mogelijk zijn.”
“Ik denk dat het de missie van de kerk is om dat pad van vergeving te lopen”, zegt Rob Visser. Dat pad kan lang zijn, maar de eerste stap is de erkenning dat vergeving mogelijk is, volgens Tutu. “Die kaars voor de dader zegt: ja, vergeving ís mogelijk, en God vergeeft. De taak van de kerk is niet om te zeggen dat je móét vergeven, maar om het aanbod te doen: we nodigen je uit om een weg te vinden.”
Ze weet uit ervaring hoe moeilijk dit is. Na een roofoverval in haar eigen huis in 2012 vond ze het lichaam van haar huishoudster op de vloer in een plas bloed. Ze moest leren leven met verdriet en met immense woede. Nu stond ze zélf voor de uitdaging. “Ik had talloze malen gepreekt over vergeving, en ineens realiseerde ik me: ik weet ook niet hoe het moet.”
‘Ik realiseerde me dat ik ook niet wist hoe je moet vergeven’
Vrijheid
In het Boek van vergeving omschreef ze met haar vader vier stappen op het ‘pad van vergeving’. “Het is enorm belangrijk om mensen perspectief te bieden.” Voor Rob Visser is daarbij het besef cruciaal dat God liefde heeft voor alle mensen. “Omdat Hij van ons houdt, worden wij opgeroepen ook van anderen te houden en voor zijn schepping te zorgen.”
“Je kunt je hele leven gevangen blijven in gevoelens van haat en woede”, realiseert Paul Visser zich. “Jezus roept ons niet zomaar op om te vergeven. Verzoening is onlosmakelijk verbonden met erkenning van schuld. Als je je woede en je angst echter leert loslaten, geeft het je ook vrijheid.”
Maar hoe belangrijk vergeving ook is, het blijft een oproep, onderstreept Mpho Tutu. “God heeft ons een vrije wil gegeven. Sterker nog: Hij geeft ons liever de vrije wil om te kiezen voor het kwade dan ons te dwingen om het goede te doen. De oproep om te vergeven klinkt soms misschien als een opdracht, maar Hij zegt eerder: ‘Ik nodig je uit tot een betere manier van leven, tot een beter bestaan.’ God dwingt ons tot niets.”
---
Mpho Tutu van Furth
Mpho Tutu werd in 1963 geboren als dochter van de wereldwijd bekende Zuid-Afrikaanse bisschop en mensenrechtenactivist Desmond Tutu en zijn vrouw Leah. Ze is spreker, schrijver en anglicaans priester. Ze was onder andere oprichter en directeur van The Tutu Institute for Prayer and Pilgrimage en directeur van The Desmond & Leah Tutu Legacy Foundation, die streeft naar vrede en gerechtigheid. Ze schreef drie boeken: Tutu, The Authorised Portrait (een biografie over haar vader), Made For Goodness (samen met haar vader) en Het boek van vergeving (eveneens samen met haar vader).
In 2015 trad Tutu in het huwelijk met Marceline van Furth en vestigde ze zich in Nederland. Vanwege het huwelijk mag ze niet meer voorgaan in de Zuid-Afrikaanse Anglicaanse Kerk. Ze heeft twee kinderen uit een eerder huwelijk.
Tekst: Marusja Aangeenbrug | Foto’s: Sjaak Verboom
