Joden en christenen: "Ondanks alles horen we bij elkaar"

Houtman bestudeert de verhouding tussen jodendom en christendom. Ik spreek haar in de week nadat SGP, ChristenUnie en het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI) het groeiende antisemitisme en de strijd daartegen op de politieke agenda zetten. 

Hoe leeft dit bij uw Joodse gesprekspartners?

“Sommige mensen zijn erg bezorgd en voelen zich ernstig bedreigd. Anderen zeggen: ‘Wij zijn niet de enige groep die het zwaar heeft. Moslims, transgenders en homo’s ook. We willen niet als groep apart worden gezet. We willen gewoon, net als zij, in vrijheid leven.’ Het is goed wanneer Europa duidelijke straffen afspreekt in geval van antisemitisme. Frankrijk doet dat al. Tegelijk: met alleen straffen kom je er niet, het kan zelfs voer zijn voor nieuwe Jodenhaat. Ik geloof dat wij vooral moeten inzetten op onderwijs.

Aan de PThU leren we aankomende predikanten gevoelig te zijn voor antisemitisme, en stereotiepe vooroordelen te herkennen en te ontkrachten. De prediking vanaf de kansel is een machtig wapen. Als het daar fout gaat, worden er nieuwe zaadjes van antisemitisme geplant.

Ook de christelijke traditie kent antisemitisme. Denk aan Anderson, de evangelische haatprediker die naar Nederland wilde komen. Hij ontkent glashard dat de Holocaust plaatsvond. Gelukkig is hij een uitzondering. Binnen de evangelische beweging en de behoudende kant van onze kerk vind je stromingen die volhardend voor het volk Israël zijn. Maar ook andere richtingen die geloven dat het jodendom heeft afgedaan, dat christenen nu het legitieme ‘volk van God’ zijn. 

Binnen de hoofdstroom van de Protestantse Kerk in Nederland zie ik vooral lauwheid en angst om over het thema te praten.”

Waarom is het belangrijk om te weten waar wij als christenen vandaan komen?

“Het besef dat ons geloof Joodse wortels heeft, is in onze kerk niet groot. Om Jezus en Paulus te kunnen begrijpen, moeten we moeite doen om het jodendom van hun tijd te begrijpen. Het christendom begint als een joodse sekte, wij zijn daaruit ontstaan. 

De heilsgeschiedenis van God met onze wereld begint met het volk Israël. God kiest dat volk om zich tot de andere volken te richten. Jezus is aanvankelijk onduidelijk over het verstaan van zijn roeping. Als niet-Joden een beroep op hem doen, is hij terughoudend. Hij ziet zichzelf als Messias voor de Joden.

Na zijn dood komt wonderbaarlijk snel een Jezusbeweging op gang. Zijn volgelingen denken: misschien is dit het moment dat het heil via Jezus naar de volkeren gaat. De beweging neemt een enorme vlucht, dat is prachtig. De schaduwkant ervan is een arrogant christendom voor wie Israël vanaf dat moment heeft afgedaan.”

Houtman heeft passie voor de joodse traditie. 

“Ik groeide op in een Vrij-Evangelische Gemeente in Groningen, met grote liefde voor Israël en besef van het belang van het Joodse volk. Ik woonde en studeerde enige tijd in Israël, ondergedompeld in het jodendom. Ik hou van het land en de cultuur.

Toen ik voor deze functie werd gevraagd, aarzelde ik. Ik ben geen theoloog, ik ben judaïst, semitist en niet per se van de dialoog. Die dialoog zat, na een bloeitijd, op dood spoor. De tijd was rijp om de academische kant van de verhouding tussen jodendom en christendom aan te pakken. Ik doe dat vanuit mijn kennis van het jodendom en passie voor het onderwerp. Ik ben onder andere betrokken bij een onderzoeksproject, waarin levensbeschouwelijke onderwerpen worden bezien vanuit joods en christelijk perspectief.”

In de Protestantse Kerk bestaan tegengestelde meningen over ‘Israël’.

“De PThU organiseert daarom sinds 2014 met als titel ‘Onopgeefbaar verbonden!?’ een tweejaarlijkse Israëlreis voor predikanten, binnen de permanente educatie voor voorgangers. In het programma is veel ruimte voor onderlinge gedachtewisseling en reflectie op verschillende posities die in de kerk worden ingenomen ten opzichte van Israël en Palestina. Predikanten uit de volle breedte van de kerk reizen samen en ontmoeten Joden uit de nederzettingen, Palestijnen uit de bezette gebieden, orthodoxe Joden, liberale Joden, mensenrechtenactivisten. Deze winter gaan we voor de vierde keer. De opdracht is: je open blijven stellen voor de ander. Als je bereid bent je hart te openen en vooroordelen opzij te schuiven, dan kunnen er wonderbaarlijke dingen gebeuren.”

De dialoog staat op een laag pitje.

“Maar lijkt niet minder nodig dan voorheen. Joden en christenen zijn hoe dan ook familie van elkaar. Het kan knallen binnen families. Natuurlijk gaat er van alles fout, ook religieuze mensen zijn mensen van vlees en bloed. Ondanks alles horen we bij elkaar. Wie dat ontkent, ontkent de eigen geschiedenis.

Wie altijd voorzichtig is, komt nergens. Als je alleen praat over ‘hoe vier jij je feesten’ of ‘hoe bereid jij je eten?’ dan kom je niet nader tot elkaar. Het is een goede basis, tegelijk moeten we een spade dieper graven.

Ik zie een kentering aan Joodse zijde. In gesprek met orthodoxe rabbijnen ontdek ik meer waardering en minder angst voor het christendom. Sommigen zien het christendom als een geschenk aan de volken. Rabbijnen zeggen: ‘Wij zijn geen christenen, wij willen dat ook niet worden. Wij zien wel hoe God werkt door het christendom. Misschien is dit de manier om het geloof in de ene God te verspreiden.’ Zo krijgen de drie grote monotheïstisch godsdiensten jodendom, christendom en islam ieder een functie in Gods plan.

Lang is de dialoog belemmerd door het trauma van de Holocaust en het terechte schuldgevoel om ons aandeel daarin. De dialoog wordt nu gevoerd door nieuwe generaties, nuchterder, minder problematisch. 

In haar lezing op 5 mei jl. zei Rosanne Hertzberger: ‘Ik heb geen zin om nog slachtoffer te zijn. Het moet een keer klaar zijn!’ Wij als christenen kunnen zeggen: ‘Het is gebeurd, we zullen het nooit ontkennen en altijd de herinnering levend houden. Maar we moeten verder, met een schone lei. Op weg naar een nieuwe, respectvolle relatie.’”

tekst: Kees Posthumus | beeld: Sandra Haverman