Gedenken van overledenen: nodig ook uw dorps- of wijkbewoners uit

Ds. Burret Olde

specialist gemeenteontwikkeling dienstenorganisatie Protestantse Kerk

Activiteiten & Materialen

In deze serie zijn artikelen gebundeld die verwijzen naar activiteiten en ideeën voor gemeenten.

Hoe bekend is de kerkdienst op de laatste zondag van het kerkelijk jaar in uw dorp of stadswijk? Is deze dienst uitnodigend voor uw niet-kerkelijke buren of vrienden die een dierbare verloren zijn? We kunnen als kerk leren van lokale begrafenisondernemers en uitvaartondernemingen als Yarden en Monuta die steeds vaker het initiatief nemen tot een openbare gedachtenisbijeenkomst of een lichtjestocht naar de begraafplaats.

Er is een toenemende behoefte om gezamenlijk te gedenken. Mensen putten er kracht en troost uit om verdriet samen met anderen te delen. Kerkgemeenschappen zijn goed in het bieden van troost aan de nabestaanden. Ze bieden de gelegenheid om het gedenken vorm te geven. Ze ondersteunen mensen om met verdriet om te gaan. Ze zijn een ontmoetingsplek en een vindplaats van geloof, hoop en liefde. Maar is de dienst op de Gedachteniszondag bekend genoeg in uw woonplaats?

Hoog in het vaandel

De behoefte aan gedenken en het delen van verdriet en rouw neemt toe. Nationale herdenkingsdagen staan in de belangstelling. Het gedenken van rampen krijgt veel aandacht. Tv-programma’s als ‘Ik mis je’ worden goed bekeken. Het rapport 'Denkend aan NederlandBekijk hier het rapport van het SCP' van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP, juli 2019) geeft aan dat Nederlanders het gezamenlijk beleven en herdenken hoog in het vaandel hebben staan. In het rapport ‘Christenen in Nederland’ (december 2018) geeft het SCP aan dat kerken wel rekening moeten houden met de individuele zogenaamde zoekspiritualiteit in plaats van de voorheen collectief georganiseerde spiritualiteit. Ipsos publiceerde in 2012 al over de belevingscultuur en de behoefte van Nederlanders bij feestdagen. Predikanten die betrokken waren bij een onderzoek van de dienstenorganisatie (januari 2018) gaven aan dat geloof tijdens de hoogte- en dieptepunten van het leven voor kerkelijke en niet-kerkelijke mensen een opvallende meerwaarde heeft.

Hoopvol

Kerken staan mensen in rouw en verdriet bij. Niet alleen leden van de kerk, ook niet-kerkelijke bewoners. Een aantal kerken en pioniersplekken nodigt niet-kerkelijke buurtgenoten uit voor een gedachtenisbijeenkomst, laagdrempelige vesper of de kerkdienst op de laatste zondag van het kerkelijke jaar.

Predikanten en voorgangers kunnen de verbinding leggen tussen het verdriet om verlies van een dierbare overledene, de waarde om samen te gedenken én de hoop in Jezus Christus en de toekomst die God voor ons heeft. Ook het kerstevangelie dat na de zondag van voleinding begint met Advent, is voor iedereen hoopvol. Het geboorteverhaal van Jezus Christus dat verdergaat en betekenis krijgt in lijden, dood en opstanding. Uiteraard maakt elke lokale kerk hier haar keuzes qua liturgie, gebruiken en theologie.

Benamingen

Eeuwigheidszondag - de oorspronkelijke benaming is ‘dodenzondag’ - komt uit de lutherse traditie. Begin 19e eeuw kwam dit gedenken van overledenen en de herdenking van hen die in oorlogen waren omgekomen in het toenmalige Duitsland op. 

De lutherse traditie kwam naast het rooms-katholieke Allerzielen. Allerzielen is de dag na Allerheiligen, een feestdag waar Allerzielen mee verbonden is. Begin november worden ook nu nog de overledenen in rooms-katholieke kerken herdacht. In Nederland kreeg de lutherse traditie navolging, maar in de calvinistische traditie noemde men de dag Eeuwigheidszondag. 

Sommige kerken kiezen er om oecumenische of maatschappelijke redenen voor de overledenen te gedenken op de eerste zondag in november. Bondsgemeenten gedenken het overlijden van gemeenteleden vanuit de traditie op Oudejaarsavond maar steeds vaker op de Eeuwigheidszondag. De termen Eeuwigheidszondag, Zondag van voleinding of Gedachteniszondag hebben elk hun eigen achtergrond. Lokale kerken maken ieder voor zich de  keuze.

Expertise uit lokale kerken

De dienstenorganisatie ging eerder dit jaar met vertegenwoordigers van 17 kerkgemeenten in het land in gesprek over hun traditie en keuzes rond Eeuwigheidszondag en gedenken. 

Uit de gesprekken kwamen in ieder geval deze vijf conclusies naar voren:

1. De kerkgemeente is een waardevolle pastorale setting. De Gedachteniszondag staat niet op zich: meestal gaat het om een langdurige relatie met degene die ziek is of oud geworden is en de relatie met zijn/haar familie. De predikant, ouderling of het lid van het pastorale team onderhoudt de relatie tussen de gemeenschap en de betreffende familie. Rond ziekte, begrafenis of crematie is het contact intensief. Daar sluit het gedenken op Eeuwigheidszondag of op een andere datum bij aan. Hiervoor ontvangen de vertegenwoordigers van de kerk waardering. Een dominee krijgt na een begrafenisdienst regelmatig als reactie van familieleden: ‘Als het in de kerk zo gaat, dan wil ik wel vaker komen.’
2. Opvallend is de zorgvuldigheid waarmee uitnodigingsbrieven voor de bijeenkomst op de Gedachteniszondag (of een andere datum) geschreven worden. Sommige predikanten en kerkelijk werkers schrijven op grond van de pastorale relatie en de gebeurtenissen per familie een persoonlijke brief. Sommige pastorale teams hebben de afspraak dat ze deze brief niet in de bus doen, maar persoonlijk overhandigen. Er zijn zelfs predikanten die een handgeschreven brief schrijven.
3. Sommige lokale kerken en pioniersplekken organiseren niet alleen een kerkdienst op Eeuwigheidszondag maar ook een wandeling naar de begraafplaats in het dorp of in de stadswijk op de zaterdagavond ervoor. Het pastorale team van de Protestantse Gemeente Warmenhuizen bijvoorbeeld ontdekte een paar jaar geleden dat familieleden van overledenen op die zaterdagavond naar het graf wandelen en de overleden gedenken. Ze namen contact op met deze familieleden en organiseren sindsdien een laagdrempelige gezamenlijke wandeling. De kerk kondigt deze activiteit aan in de omliggende dorpen. Men verzamelt bij de ingang van de begraafplaats, de kerk heet de mensen welkom, leest een bijbelgedeelte of andere passende tekst en deelt lichtjes uit. Men loopt samen van graf naar graf. De pioniersplek in Zoetermeer organiseert al jaren een openbare gedachtenisbijeenkomst. Hier komen opvallend veel mensen op af.
4. Tijdens de kerkdienst of bijeenkomst blijkt telkens weer hoe troostvol rituelen zijn. Het noemen van de naam van de overledene, het aansteken van een kaars, het spelen van passende muziek en het overhandigen van een steentje of een roos. In veel kerken is een gedachtenishoek of herdenkingsplek. Het steentje en de kaars krijgen thuis vaak een plek in een eigen gedachtenishoekje.
5. Na afloop is er duidelijk behoefte aan het uitwisselen van ervaringen en gesprek. Sommige kerkenraden bieden hier ruimschoots gelegenheid voor en hebben hun ouderlingen en/of pastoraal medewerkers gevraagd hiervoor de tijd te nemen.

Stappenplan

1. Bespreek de traditie van gedenken in uw geloofsgemeenschap en stel als kerkenraad de doelstelling vast. Bedenk welke rituelen passend zijn bij uw gemeente en dienend bij het gedenken van de families uit uw gemeente en uw dorp of stadswijk.
2. Onderzoek wat begrafenisondernemers in uw omgeving aanbieden en wat andere kerkgenootschappen in de maand november aanbieden. Mogelijk is er aanleiding voor samenwerking. Kerkelijke begraafplaatsen, zoals in Rotterdam IJsselmonde of Nieuw-Oost in Amsterdam, organiseren in november vaak een gedachtenisbijeenkomst voor dorp of stadswijk.
3. Begin in het pastorale team op tijd aan de voorbereiding. Het neemt de nodige tijd om de gegevens van de overledenen te verzamelen en de adresgegevens van de familie te achterhalen.
4. Overweeg om een persoonlijke uitnodigingsbrief te schrijven en door een van de leden van het pastorale team of de predikant te laten overhandigen. Mocht de contactpersoon niet thuis zijn, ga dan nogmaals langs. Het vergroot de kans dat de nabestaanden zich echt uitgenodigd voelen.
5. Bepaal de doelgroepen. Overweeg om niet alleen de leden van uw gemeente inclusief de families die iemand zijn verloren uit te nodigen, maar ook de medebewoners in uw dorp of stadswijk. Overweeg een dubbel aanbod: op de zondagochtend een gedachtenisdienst voor de gemeenteleden en ‘s middags een laagdrempelige vesper voor dorps- of stadswijkbewoners.
6. Bespreek met uw organist, koor of cantorij wat hun bijdrage aan de dienst (en de vesper) kan zijn. Muziek en liedkeuze zijn belangrijk.
7. Maak uw kerkdienst en/of vesper bekend in uw dorp of stadswijk via een flyer en poster, en schrijf een persbericht voor het huis-aan-huisblad. Bel eventueel met de redactie om er zeker van te zijn dat de redactie het plaatst. Zie deze tips deze tips voor het schrijven van een persbericht of gebruik dit voorbeeldpersbericht (link naar plek waar deze wordt geplaatst).
8. Zorg dat er na afloop van de kerkdienst of vesper uitgebreid tijd is om elkaar te ontmoeten en ieders verhaal te horen. Instrueer het pastorale team hiervoor.
9. Heeft u al een gedachtenishoek in uw kerkgebouw? Zo niet, overweeg een ruimte in te richten.

Tips voor de gedachtenisbijeenkomst

1. Nodig niet alleen kerkleden maar ook dorps- of wijkbewoners uit voor de kerkdienst op Eeuwigheidszondag of uw gedachtenisbijeenkomst op een andere datum.
2. Bespreek met uw organist, kerkmusicus of cantorij welke muziek een passende bijdrage levert aan de kerkdienst of bijeenkomst.
3. Kies voor de uitnodigingsbrief een persoonlijk stijl. Besteed aandacht aan de uitnodiging. Overhandig de uitnodiging persoonlijk en ga het pastorale gesprek aan.
4. De keuze van taal en stijl van de kerkdienst of gedachtenisvesper is afhankelijk van de doelgroep. Zijn dat alleen kerkleden of ook niet-kerkelijke dorps- of wijkbewoners?
5. Maak uw kerkdienst, gedachtenisvesper of wandeling bekend via bijvoorbeeld een flyer en een persbericht voor het huis-aan-huis-blad. 
6. Onderzoek de mogelijkheid van samenwerking met een lokale begrafenisondernemer.
7. Overweeg een wandeling naar de begraafplaats te organiseren: bedenk een laagdrempelige introductie, geef de deelnemers een lichtje om op het graf van hun overledene neer te zetten en wandel samen van graf naar graf. Sluit het af met de gelegenheid om ervaringen te delen.

Bekijk de themapagina 'Gedachteniszondag' met een voorbeeldpersbericht en voorbeelduitnodigingsbrieven en -ideeën van diverse gemeenten rond Eeuwigheidszondag:

Gedachteniszondag